تاریخچه کشت پسته در ایران

کشت پسته در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و به عنوان یک محصول مهم کشاورزی و صادراتی در این کشور شناخته می‌شود و خرید پسته از سنت های مرسوم در میان ایرانیان می باشد.

ریشه‌های تاریخی

• عصر حجر : «عصر حجر دوره‌ای است که در آن انسان ساخت ابزار از سنگ را آموخت. این دوره تقریباً ۲٫۵ میلیون سال پیش آغاز شد و حدود ۳۳۰۰ سال قبل از میلاد با ظهور فلزکاری به پایان رسید »، قدیمی‌ترین اثر یافت شده از پسته در جهان، یک قطعه چوب نیمه سوخته مربوط به عصر حجر است که در اطراف شهرستان فسا در استان فارس پیدا شده و در موزه پارس نگهداری می‌شود.
• دوران باستان: کشت پسته در ایران به حدود ۴۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد. جنگل‌های وحشی پسته در شمال شرقی ایران، در منطقه سرخس و مناطق جنوبی آن تا زودآباد تربت جام، دارای پیشینه باستانی هستند.
• ایرانیان باستان به خواص پسته از جمله خون‌سازی و افزایش هوش پی برده بودند و از آن در رژیم غذایی خود استفاده می‌کردند.
• به روایات منابع باستانی ضحاک، پارس‌های پیروزمند را «پسته‌خوار» خطاب کرده و پارت‌ها مردمانی بودند که از کودکی پسته را به عنوان خوراکی مقوی همراه داشتند.
• در حمله تاتارها، ساکنان دژ کالیون خراسان، مدت زیادی در محاصره مغولان مقاومت کردند و غذای آن‌ها فقط پسته و گوشت خشک شده بود.

گسترش کشت پسته

مهم‌ترین مناطق کشت پسته در ایران شامل استان‌های کرمان، یزد، خراسان، فارس، سمنان، سیستان و بلوچستان، مرکزی، اصفهان، قزوین و تهران است.  مراکز اصلی تولید پسته در ایران دامغان، رفسنجان، زرند شهر کشکوییه، سیرجان، بوئین زهرا، انار و نی ریز هستند که ۸۰ درصد پسته تولیدی ایران از این مناطق به دست می‌آید.

عوامل موثر در گسترش کشت پسته:

• اقتصادی: سودآوری و انطباق کشت پسته با شرایط منطقه، منجر به گسترش سطح زیر کشت این محصول شده است.  تمایل کشاورزان به کشت پسته در پی مسائلی همچون افزایش قیمت محصولات، سبب تشویق آنها به تغییر الگوی کشت شده است.
• اقلیمی: پسته در بسیاری از نقاط ایران قابلیت رشد دارد، اما تغییرات شدید اقلیمی در دهه‌های اخیر باعث شده تا نقاطی که قبلاً برای کاشت پسته مساعد بودند، دیگر مناسب نباشند، و بالعکس. بهترین مکان برای کشت پسته، منطقه‌ای است که در زمستان‌ها نسبتاً سرد (دمای زیر ۶ درجه سانتیگراد) باشد و از اسفندماه که زمان سبز شدن است، دمای هوا زیر صفر درجه نشود. در تابستان نیز دمای بالای ۲۵ درجه سانتیگراد و زیر ۴۰ درجه داشته باشد و دارای رطوبت نسبی حدود ۴۰ درصد باشد.
• ویژگی‌های گیاهی: تحمل دامنه وسیع درجه حرارت (از دمای ۴۵ درجه سلسیوس در تابستان تا ۲۰- درجه سلسیوس در زمستان)، تحمل شرایط خشکی (توانایی تحمل دوره‌های آبیاری ۶۰ تا ۷۵ روز)، مقاومت به شوری، عمر اقتصادی بالا (باردهی تا ۸۰ سالگی) و انبارمانی بالا از دلایل گسترش سریع سطح زیر کشت پسته در کشور است.  مقاومت پسته به شوری آب و خاک در مقایسه با بسیاری از درختان دیگر بالاتر است.
• برنامه‌ریزی: توسعه سطح زیر کشت پسته در کشور همواره صعودی بوده، به‌طوری‌که در سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ سطح زیر کشت پسته به ترتیب حدود ۵۲۵، ۵۳۹، ۵۵۹ و ۶۵۱ هزار هکتار برآورد شده است.
• چالش‌ها: کاهش عملکرد در هکتار در مقایسه با گذشته و سایر کشورهای تولید کننده پسته، مهم‌ترین چالش صنعت پسته کشور است. تغییرات اقلیمی، کمبود سرما در زمستان و یا افزایش دما در اسفندماه و فروردین و مشکلات ناشی از تغییرات شدید دما باعث کم محصولی می‌شود.

با توجه به تغییرات اقلیمی ایران در دهه‌های اخیر، نقاطی که قبلاً برای کاشت پسته مساعد بودند، در حال حاضر آنقدر مساعد نیستند و بسیاری از نقاطی که قبلاً مساعد نبودند، اکنون مناسب کشت اقتصادی پسته هستند.  به عنوان مثال، شهرهای اطراف دریاچه ارومیه و بسیاری از شهرهای خراسان شمالی دارای شرایط ایده‌آل برای کشت پسته هستند. ارتفاع مناسب برای کاشت پسته بین ۹۰۰ تا ۱۸۰۰ متر از سطح دریا است و خاک‌های سبک و شنی برای کاشت این درخت توصیه نمی‌شوند.  بیشترین تولید پسته در ایران مربوط به شهرستان رفسنجان در استان کرمان است

پسته در دوران معاصر

امروزه پسته به عنوان یکی از مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران شناخته می‌شود و نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند.

ایران به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پسته در جهان، در دوران معاصر با تحولات چشمگیری در این صنعت روبرو بوده است.

روند صادرات پسته:

• قدیمی‌ترین آمار رسمی صادرات پسته از گمرک ایران مربوط به سال ۱۲۸۴ هجری شمسی است که با ۳۲۳ تن صادرات، ۹۰۱ هزار ریال درآمد نصیب کشور کرد.
• در سال ۱۳۵۷، این صادرات به ۱۶۹۰۰ تن و به ارزش بیش از ۲۷۰ میلیون تومان رسید.
• در پایان سال ۱۳۸۸، پس از ۱۲۰ سال پرفراز و نشیب در صنعت پسته ایران، صادرات وزنی حدود ۱۱۹ هزار تن به ثبت رسید.
• رکورد صادرات پسته ایران در سال ۱۳۸۶ با ۲۰۳ هزار تن رقم خورد.
• در سال ۱۳۸۹، میزان صادرات پسته ایران برابر با ۱۵۱ هزار تن بوده است.
• در سه ماهه نخست سال ۲۰۲۴، صادرات پسته ایران به اروپا با رشد ۱۷ درصدی به ۳۴ میلیون یورو رسید.

موقعیت کنونی:

• پسته ایران در حال حاضر بزرگترین کالای صادراتی کشاورزی و باغبانی و در بعضی سال‌ها اولین کالای صادرات غیرنفتی کشور بوده است.
• ایران در رتبه دوم صادرات پسته در جهان قرار دارد.
• ۸۰ درصد پسته کشور از مزارع شهرستان رفسنجان در استان کرمان برداشت می‌شود و ۲۰ درصد دیگر در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، سمنان، یزد، مرکزی، قزوین و در مناطقی از استان تهران تولید می‌شود.

تغییر مقاصد صادراتی:

• تا قبل از سال ۱۳۷۶، عمده مقاصد صادراتی پسته ایران کشورهای عضو اتحادیه اروپا و ژاپن بودند.
• کشورهای اروپایی مانند آلمان، انگلستان، ایتالیا و فرانسه در دوره ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۵ همواره جزو ۱۰ مقصد اصلی صادراتی ایران و در رأس کشورهای خریدار قرار داشتند.
• امروزه، کشورهای شرق دور و در رأس آن‌ها چین، اولین مقصد صادرات پسته ایران هستند و روسیه، امارات متحده عربی، عراق، سوریه و ترکیه از مقاصد مهم صادراتی پسته به شمار می‌آیند.

چالش‌ها:

• بحران آفلاتوکسین در سال ۱۳۷۶ باعث کاهش شدید صادرات پسته ایران به اتحادیه اروپا شد (۷۵ درصد کاهش).
• تحریم‌های اقتصادی و پیدایش قدرت‌های رقبا، از چالش‌های صادرات پسته ایران است.

مزیت‌ها:

• ایجاد اشتغال، ارتقای سطح درآمد پرورش‌دهندگان پسته، توسعه تولید و فعالیت‌های زیرمجموعه آن مانند صنایع فرآوری و بسته‌بندی، افزایش صادرات غیرنفتی و کسب ارز از خارج و همچنین بهبود نام و شهرت برند پسته ایران در بازارهای جهانی از مزایای صادرات پسته است.
• تنها ۱۰ درصد پسته تولید شده در کشور در داخل مصرف و ۹۰ درصد آن به صورت رسمی و غیررسمی روانه دیگر کشورها می‌شود

بررسی جایگاه ایران در تولید پسته

ایران در تولید پسته در جهان، در سال ۲۰۲۰، با تولید ۱۹۰ هزار تن، مقام سوم را به خود اختصاص داده است. ایالات متحده با تولید ۴۷۴ هزار تن در جایگاه نخست و ترکیه با تولید ۲۹۶,۳۷۶ تن در جایگاه دوم قرار دارند.  با این حال، در سال ۲۰۲۲، ایران با تولید ۲۴۱ هزار تن، پس از آمریکا، به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ پسته در جهان شناخته شد.

تولیدکنندگان اصلی پسته در جهان (۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲)

• آمریکا، ایران و ترکیه همچنان سه کشور برتر تولیدکننده پسته هستند و ۹۰% از سهم کل جهان را به خود اختصاص داده‌اند.
• در سال ۲۰۱۸، ایران با ۳۳۷,۸۱۵ تن مقام اول و آمریکا با ۳۳۵,۶۶۰ تن در رتبه دوم قرار داشتند.

اگرچه پسته ایران و آمریکا از یک نژاد هستند، پسته ایرانی طعم بهتری دارد.

صادرات پسته:

• در سال ۲۰۱۴، ایران با صادرات بیش از ۱۹۱ هزار تن پسته، بزرگ‌ترین صادرکننده این محصول در دنیا شناخته شد.
• در حال حاضر، آمریکا بیشترین پسته با پوست را تولید و صادر می‌کند. ایران دومین تولیدکننده بزرگ پسته با پوست است، اما در صادرات مغز پسته پیشرو است.
• در سه ماهه نخست سال ۲۰۲۴، صادرات پسته ایران به اروپا با رشد ۱۷ درصدی به ۳۴ میلیون یورو رسید.

با این حال، متوسط عملکرد پسته در ایران تنها ۶۶۸ کیلوگرم در هر هکتار است، در حالی که آمریکا با تولید ۴,۱۹۰ کیلوگرم به‌ازای هر هکتار بالاترین میانگین عملکرد پسته را در جهان به خود اختصاص داده است.

آجیل فروشی گلچین با ارائه محصولات تازه و باکیفیت و ارسال سریع، تلاش می‌کند تا تجربه‌ای رضایت‌بخش را برای مشتریان خود رقم بزند. این فروشگاه با سابقه طولانی در زمینه آجیل و خشکبار در سراسر ایران، محصولات خود را با رقابتی‌ترین قیمت عرضه می‌کند.

تولید پسته در ایران: از دوران باستان تا امروز. این مقاله به بررسی تاریخچه کشت پسته در ایران، از عصر حجر تا دوران معاصر می‌پردازد. گسترش کشت پسته، مناطق اصلی تولید، چالش‌ها و مزایای صادرات پسته در ایران نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند.